Wyspiański chciał zmienić Wawel całkowicie! To pierwsza taka wystawa na wzgórzu wawelskim

Od 22 marca do 21 lipca na wzgórzu wawelskim będzie trwała wystawa „Wawel Wyspiańskiego” – to pierwsza taka ekspozycja na Wawelu. Zgodnie z koncepcją kuratorki ekspozycja mieści się w trzech lokalizacjach: na parterze zamku, gdzie znalazły się prace plastyczne artysty, a w budynkach 7 i 9 zaprezentowane zostaną dzieła pokazujące oddziaływanie autora „Wesela” na innych twórców. Tu znalazły się też utwory literackie.

- Wyspiański inspirował się Wawelem przez całe życie, w całej swojej twórczości. Staramy się tą wystawą zbliżyć do jego wizji urzeczywistnionej w projekcie Akropolis, ale nie zapominamy też o dramacie „Akropolis” – wyjaśnia Marta Graczyńska, zastępczyni dyrektora Zamku Królewskiego na Wawelu.

Witraże katedralne

Opowieść o Wawelu Wyspiańskiego otwierają trzy arcydzieła: „Autoportret w kontuszu” oraz dwa widoki z Wawelem w tle: „Poranek pod Wawelem” i „Planty w nocy”. Opuszczając zamek, zwiedzający miną katedrę – miejsce fascynujące artystę od najmłodszych lat – u stóp wzgórza, przy ul. Kanoniczej miał swoją pracownię rzeźbiarską ojciec Wyspiańskiego. W budynkach 7 i 9 zwiedzający zobaczą m.in. rzadko pokazywane szkice do niezrealizowanych witraży dla katedry: Kazimierz Wielki i Św. Stanisław.

- Wyspiański był artystą indywidualnym, często sam rozpoczynał projekty z potrzeby serca. Tak powstały projekty witraży katedralnych, na które Wyspiański nie dostał zlecenia. Zaczął nad nimi pracować, ponieważ oburzyło go, że do katedry sprowadza się witraże z zagranicy. Wspaniałe kartony nie doczekały się realizacji – tłumaczy kuratorka wystawy Agnieszka Janczyk.

Stanisław Wyspiański - buntownik w świecie sztuki, stworzył projekty, które szokowały współczesnych.

- Witraże przedstawiały postacie w sposób dramatyczny. Nie były witrażami, do jakich ówczesny Kraków był przyzwyczajony. To właśnie zaważyło na niechęci do powierzenia Wyspiańskiemu ich realizacji – wyjaśnia kuratorka.

Drugim wielkim wawelskim projektem Wyspiańskiego, obok witraży katedralnych, jest Akropolis. Na wystawie można zobaczyć zespół niepokazywanych wcześniej rysunków, a także instalacja architektoniczna na dziedzińcu zewnętrznym, nawiązująca do bramy z projektu. Uświadamia ona skalę, jaką miały mieć budynki projektowane przez Wyspiańskiego. W stosunku bowiem do zaprezentowanej bramy miały być nawet czterokrotnie wyższe.

Model Akropolis oraz film, który pozwala na wirtualną wycieczkę po przestrzeni zaprojektowanej przez obu autorów, znajduje się na stałej ekspozycji Wawel Odzyskany.

Jak wyglądałby Wawel, gdyby projekt Akropolis został zrealizowany? Z pewnością, byłby zupełnie innym miejscem niż znane nam dziś. Prace nad projektem, do którego Wyspiański zaprosił architekta Władysława Ekielskiego rozpoczęły się jesienią 1904 roku, w przededniu odzyskania wawelu z rąk wojsk austriackich stacjonujących na wzgórzu. Jak podkreśla kuratorka, projekt Akropolis był pytaniem o to, jak ma wyglądać odzyskany Wawel, jakie miałby pełnić funkcje po odzyskaniu przez Polskę niepodległości.

- Według Wyspiańskiego i Ekielskiego Wawel miał być sercem Polski, miały się tam mieścić zarówno budynki związane z działalnością polityczną, czyli parlament, Izba Poselska i Senat, jaki naukową w postaci Akademii Umiejętności, czy też ze sztuką, jak Muzeum Narodowe. Całość uzupełniał teatr grecki i stadion Sokole. Centrum, w którym zbiegały się wszystkie osie był plac Zwycięstwa z kolumną Nike – wyjaśnia Agnieszka Janczyk.

Plan zakładał również rekonstrukcję zburzonych na początku XIX wieku kościołów św. Michała i św. Jerzego oraz baszt: Spustoszałej i Mieczników, znanych tylko z planu z 1796 roku.

Projekt Akropolis nie obejmował całości wzgórza, dlatego że obaj twórcy uważali, że należy pozostawić katedrę i zamek oraz wikarówkę, natomiast zmiany miały objąć południowo-zachodnią część wzgórza, tzn. tam, gdzie znajdowały się wielkie gmachy wzniesione przez Austriaków oraz zabudowa pomocnicza, które chcieli zburzyć.

Projekt został opublikowany w 1908 roku, już po śmierci Wyspiańskiego. Jak zaznacz kuratorka, Akropolis był jedynie projektem koncepcyjnym, pytaniem skierowanym do współczesnych.

Wawel w literaturze

Wawel był stale obecny również w utworach Stanisława Wyspiańskiego.

- Czytając je, można też zauważyć duży wpływ obrazów jego nauczyciela Jana Matejki na sposób przedstawienia postaci, m.in. Wernyhory, Stańczyka, Jadwigi. Dzieła mistrza zostały bezpośrednio przywołane przez artystę w dramacie Zygmunt August – wyjaśnia kuratorka.

Wystawę uzupełniają dzieła innych twórców nawiązujące do prac Wyspiańskiego, m.in. Mariana Wawrzenieckiego, Władysława Skoczylasa czy Stanisława Jakubowskiego. Osobne miejsce zajmują prace Zofii Stryjeńskiej i Wojciecha Jastrzębowskiego. Na szczególną uwagę zasługują projekty aranżacji sali Rycerskiej na Wawelu Jerzego Edwarda Winiarza, przede wszystkim wspaniały, niepokazywany od blisko stu lat „Śpiący rycerz”.

Pokaz zamykają cztery koncepcje przebudowy wzgórza wawelskiego autorstwa Adolfa Szyszko-Bohusza, który od 1916 roku stał na czele Kierownictwa Odnowienia Zamku. W czytelny sposób nawiązują one do projektu Akropolis Stanisława Wyspiańskiego i Władysława Ekielskiego.

Model Akropolis oraz film, który pozwala na wirtualną wycieczkę po przestrzeni zaprojektowanej przez obu autorów, znajduje się na stałej ekspozycji Wawel Odzyskany, wkrótce udostępnionej dla publiczności (parter budynku nr 7).

Na dziedzińcu od roku można zobaczyć instalację Kingi Nowak – „Wyspia” inspirowaną witrażami autora „Akropolis”.