W Parku Sokolim tętniło życie kulturalne, towarzyskie i sportowe

W 1866 r. w Monarchii Austriackiej przywrócono miastom samorząd, silnie ograniczony uprawnieniami biurokracji austriackiej w pierwszej połowie XIX w. Było to główną przyczyną odrodzenia się życia kulturalnego, szczególnie o zabarwieniu narodowym w Galicji. Dotyczyło to również Gorlic, gdzie życie kulturalne kształtowane było przez tradycje oraz organizacje społeczne. Dużą rolę w jego organizacji nadawały mu cechy rzemieślnicze działające na terenie miasta i kościół.

Uroczystościami, w których brali udział wszyscy mieszkańcy, były święta kościelne. W kościele parafialnym w Gorlicach corocznie obchodzone były trzy odpusty: 8 maja ku czci św. Stanisława bpa, drugi - 8 września ku czci Narodzenia Najświętszej Maryi Panny - patronki parafii, oraz 8 grudnia z racji uroczystości Niepokalanego Poczęcia MNP. Odpusty te dostarczały mieszkańcom miasta swoistej rozrywki. Mieszały się wtedy modlitwy i prośby wędrownych dziadów z pieśniami religijnymi i ludowymi przyśpiewkami pielgrzymów przybyłych na uroczystości. Niekiedy nawet z zagranicy, szczególnie z Węgier.

100 lat po uchwaleniu konstytucji
W ważnych i uroczystych chwilach majono miasto i strzelano z moździerzy. Taka okazja nadarzyła się w 1891 r., kiedy to obchodzono uroczyście święto 3 Maja w 100. rocznicę spisania "ostatniej woli i testamentu gasnącej Ojczyzny" - jak wtedy powszechnie o niej mówiono. Opis tych uroczystości w Gorlicach zachował się w "Księdze pamiątkowej wydanej z okazji 100. rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 maja 1791 r.":

"W przeddzień głównych uroczystości w Gorlicach w sobotę dnia 2-go maja 1891 r. odegrali amatorowie w kasynie dramat Józefa Ignacego Kraszewskiego pt. "3 Maja". Przedstawienie wypadło bardzo dobrze. [...] Następnie odbyło się nabożeństwo w synagodze izraelickiej, podczas którego nauczyciel Mojżesz Jakub powiedział mowę w języku polskim. Koło południa ugoszczono w tutejszej szkole z ramienia Rady Powiatowej przybyłych na nabożeństwo i nastąpić mający odczyt okolicznych włościan. O godzinie 4-tej po południu miał miejscowy burmistrz p. Wojciech Biechoński bardzo piękny odczyt dla wykształceńszych kół, a o godzinie 6-tej dr Kazimierz Sczaniecki - właściciel Kwiatonowic, dał świetny odczyt dla włościan, oparłszy go na motywach religijnych, który wzbudził nie tylko w inteligentniejszej części zebrania, ale i w samych włościanach słuchających go serdeczne uczucia.

Odczyt ten odbył się w lasku sokolskim, ulubionym miejscu przechadzek Gorliczan, po czym nastąpiły śpiewy chóralne amatorów, puszczanie balonów i ogni sztucznych wśród dźwięków muzyki. Wieczór zajaśniało miasto nasze rzęsistą iluminacją, ozdobioną kilkoma większymi i wieloma mniejszymi transparentami, przedstawiającymi bądź godła i herby narodowe, bądź wyrażające uczucie jedności i braterstwa. Wiele domów ozdobionych było zielenią, dywanami i chorągwiami o barwach narodowych. Nawet góry okoliczne płonącymi beczkami smolnymi oświecone były. Mianowicie naftodajne Siary liczne zapaliły ognie. Na ostatek dodać należy, że na pamiątkę dnia tego postanowionym zostało, na wniosek p. Edwarda Miłkowskiego, utworzyć przy Radzie Powiatowej bibliotekę powiatową, będącą niejako biblioteką matką dla bibliotek Kółek Rolniczych i szkół wiejskich w powiecie".

Cechowe zabawy tańcujące
Silne piętno życiu kulturalnemu Gorlic nadawały uroczystości cechowe, które z braku dużej sali w mieście skupiały się w karczmach, gdzie odbywały się cotygodniowe 'zabawy tańcujące".

Potrzeby kulturalne inteligencji starały się zaspokoić powstające towarzystwa zarówno kościelne, tj. Towarzystwo Dam Miłosierdzia czy też Towarzystwo Panien Ekonomek św. Wincentego a Paulo, jak i świeckie. Do nich bez wątpienia należało Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół". Powstało ono w Gorlicach w 1892 r. utworzone z inicjatywy trzech uczestników powstania styczniowego w 1863 r.: Edwarda Miłkowskiego, Władysława Płockiego i Wojciecha Biechońskiego. Opracowany przez nich statut głosił "pielęgnowanie gimnastyki w ogóle, a w szczególności gimnastyki higieniczno-racjonalnej i wychowawczej". Obok działalności sportowej Towarzystwo zakładało w statucie podnoszenie poziomu życia kulturalnego swych członków poprzez rozwijanie czytelnictwa, występy teatralne i obchodzenie rocznic patriotycznych, co w statucie ukryto przed zaborcą pod słowami "urządzanie wspólnych obchodów".

Za najważniejsze wydarzenie w historii gorlickiego "Sokoła" w okresie przed I wojną światową uważa się powszechnie udział przedstawicieli gorlickiej organizacji w V Sokolim Zlocie Krajowym w lipcu 1910 r. w Krakowie zorganizowanym w 500. rocznicę bitwy pod Grunwaldem.W działalności kulturalnej Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół" wspomagało założone w 1906 r. decyzją Ministerstwa Wyznań i Oświaty Gimnazjum Państwowe w Gorlicach. Współpraca obu tych instytucji rozpoczęła się od umowy na dzierżawę pomieszczeń sal wykładowych w gmachu gorlickiego "Sokoła" (obecne kino "Wiarus") zawartą przez pierwszego dyrektora placówki dr. Wincentego Szczepańskiego.

Nic więc dziwnego, że członkami I Gorlickiej Drużyny Skautowej zarejestrowanej 29 marca 1912 r. i utworzonej pod patronatem Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół" byli uczniowie gimnazjum. Utworzona przez nich drużyna przyjęła za swego patrona gen. Antoniego Jeziorańskiego i liczyła w pierwszym roku istnienia 56 druhów skupionych w siedmiu zastępach, którzy oprócz zbiórek terenowych, głównie w parku odbywali ćwiczenia gimnastyczne w budynku "Sokoła" 4 godziny tygodniowo.

Warto przy okazji podkreślić znaczenie dla rozwoju kultury w Gorlicach "Parku Sokolego", który od momentu powstania był wizytówką miasta. Tu od 1887 r. koncentrowało się życie kulturalne, towarzyskie i sportowe miasta. Rozwojowi życia kulturalnego w Gorlicach w okresie autonomii galicyjskiej sprzyjał znaczny rozwój gorlickiego szkolnictwa, począwszy od działalności szkoły ludowej-pospolitej, szkoły niedzielnej, przemysłowej, a od 1906 r. szkoły średniej.

Wszystko zaczęło się w 1867 r., kiedy to władze cesarskie wprowadziły decyzją Rady Szkolnej Krajowej powszechny bezpłatny obowiązek szkolny, przekształcając szkoły trywialne w szkoły ludowe-pospolite. Według ustawy miały być tak "urządzone, aby dzieci z nauki czerpały oświecenie o zawodach religijnych i moralnych obowiązkach obywatelskich, tudzież o zadaniach i warunkach zawodu, jakiemu się według okoliczności, miejsca i stanu prawdopodobnie poświęcą".

Intensywna praca na rzecz szkolnictwa
Realizując zalecenia Rady Szkolnej Krajowej z 1867 r. została utworzona w Gorlicach Rada Szkolna Okręgowa na powiat gorlicki z zadaniem poprawy stanu oświaty na naszym terenie. Na jej czele stanął starosta Juliusz Błoński, jego zastępcą został proboszcz gorlickiej parafii rzymskokatolickiej Marceli Żabicki, a członkami: ks. greckokatolicki Stefan Chylak i Wojciech Biechoński. Dzięki dużemu zaangażowaniu i wysiłkom powstałej Rady nastąpiła poprawa na polu oświatowym. Jednak zaległości były tak duże, że w 1887 r. powiat gorlicki stawiany był na 47. miejscu w Galicji pod względem stopnia gęstości szkół.

Pod koniec XIX w. w Gorlicach założono Towarzystwo Przyjaciół Oświaty, którego praca wydatnie przyczyniła się do utworzenia w 1904 r. prywatnych kursów seminaryjnych, które miały przygotowywać dziewczęta do zawodu nauczycielskiego. W latach 1904-1908 dyrektorem tych kursów był Edmund Kowarz, a po nim w latach 1904-1908 dyrektorem był ks. Bronisław Świeykowski. Ich praca spowodowała, że w okresie międzywojennym powiat gorlicki nazywano powszechnie "Gorlickim Zagłębiem Pedagogicznym".