Co serce lubi, czego nie znosi

- Skąd biorą się choroby kardiologiczne?

- Choroby układu krążenia, powstające na podłożu miażdżycy, takie jak zawał serca czy udar mózgu, związane są z wieloma tzw. czynnikami ryzyka, czyli pewnymi indywidualnymi cechami oraz elementami stylu życia, które zwiększają ryzyko ich wystąpienia. Na niektóre z tych czynników, np. wiek, płeć, przedwczesne występowanie chorób układu krążenia w rodzinie i czynniki genetyczne, niestety, wpływu nie mamy. Jednak większą grupę stanowią tzw. czynniki modyfikowalne, czyli te, na które możemy oddziaływać.

Zalicza się do nich klasycznie nadciśnienie tętnicze, palenie papierosów, nadużywanie alkoholu, małą aktywność fizyczną, nieprawidłowe stężenie cholesterolu, cukrzycę, nieprawidłowe odżywianie, nadwagę i otyłość. Nowymi uznanymi czynnikami ryzyka chorób układu krążenia, na które również możemy oddziaływać, są grypa, przyspieszona akcja serca i stres. Dokładne, ujednolicone wytyczne dotyczące czynników ryzyka chorób układu krążenia zostały opisane w wytycznych Polskiego Forum Profilaktyki Chorób Układu Krążenia - www.pfp.edu.pl - które skupia kilkanaście towarzystw naukowych oraz ponad 200 ekspertów z różnych dziedzin medycyny.

- Omówmy te czynniki po kolei.Co to jest nadwaga i otyłość?

- Nadwaga i otyłość to dwa stopnie tego samego problemu. Wynikają z nadmiernego gromadzenia się tkanki tłuszczowej w organizmie. Dochodzi do tego wówczas, gdy ilość energii, dostarczanej w pożywieniu, czyli liczba zjadanych kalorii, jest większa niż ilość energii, którą zużywamy. Do rozpoznania nadwagi i otyłości używa się prostych pomiarów, które można wykonać samodzielnie. Jednym z nich jest BMI, czyli wskaźnik masy ciała. Obliczany jest na podstawie wzrostu i wagi danej osoby - wagę ciała wyrażoną w kilogramach należy podzielić przez wzrost w metrach podniesiony do kwadratu. Obliczoną w ten sposób wartość interpretuje się następująco: < 18,5 kg/m2 - niedowaga; 18,5-24,9 kg/m2 - waga prawidłowa;25-29,9 kg/m2 - nadwaga; > 30 kg/m2- otyłość. Warto pamiętać, że nadwaga i otyłość prowadzą do rozwoju m.in. nadciśnienia tętniczego, cukrzycy typu 2 i dyslipidemii, które przyczyniają się do wystąpienia zawału serca czy udaru mózgu.

Wraz z postępem cywilizacyjnym nasza aktywność fizyczna maleje, a to sprzyja rozwojowi nadwagi i otyłości. Niestety, z ostatnich badań populacyjnych wynika, że stale wzrasta odsetek otyłych Polaków i aktualnie wynosi on 22 proc. Jeszcze bardziej niepokojące są prognozy - wskazują, że przy braku zmian w stylu życia, w ciągu najbliższych 25 lat liczba otyłych osób wzrośnie do 33 proc. To z kolei doprowadzi do dwukrotnego wzrostu rozpowszechnienia cukrzycy oraz wystąpienia nadciśnienia tętniczego u ponad połowy dorosłych Polaków.

- Niebezpieczna jest także otyłość brzuszna...

- Nagromadzenie dużej ilości tłuszczu w okolicy brzucha, które może występować nawet przy prawidłowych wartościach wskaźnika BMI, nie jest dobre. Aby ją rozpoznać posługujemy się pomiarem obwodu pasa - u kobiet prawidłowy wynosi poniżej 80 cm, u mężczyzn poniżej 94 cm. Trzeba pamiętać, że powyższe normy dotyczą wyłącznie osób dorosłych. W przypadku dzieci, u których, niestety, nadwaga i otyłość również występują coraz częściej, używa się specjalnie opracowanych skal, tzw. siatek centylowych.

- Czy to prawda, że na choroby układu krążenia mają wpływ także czynniki społeczne?

- Czynników psychospołecznych sprzyjających rozwojowi chorób układu krążenia jest wiele, między innymi: niski poziom wykształcenia, małe dochody, wykonywanie pracy o niskim statusie, zamieszkanie w biednej okolicy, brak wsparcia społecznego, stres w pracy i życiu rodzinnym, lęk, depresja, wrogość w relacjach społecznych, czy tzw. typ D osobowości, charakteryzujący się tendencją do przeżywania negatywnych emocji i ich tłumienia w relacji z innymi osobami.

Czynniki te związane są też z "niezdrowym stylem życia", czyli częstszym paleniem papierosów, wybieraniem niezdrowych produktów żywnościowych, niewystarczającym przestrzeganiu zaleceń lekarskich, ale również zaburzeniem działania autonomicznego układu nerwowego oraz wydzielania hormonów, co również wpływa niekorzystnie na serce i naczynia krwionośne.

- Palenie jest naprawdę tak niebezpieczne?

- Ryzyko zgonu na choroby układu krążenia u osób palących jest od 2 do 5 razy większe niż u niepalących. Dodajmy, że papierosy pali prawie 1/3 Polaków. Ryzyko to jest większe u kobiet niż u mężczyzn i zwiększa się wraz z czasem trwania nałogu oraz liczbą wypalanego dziennie tytoniu. Szkodliwe są wszystkie rodzaje tytoniu, w tym również tzw. papierosy typu "light", papierosy z filtrem, tzw. e-papierosy, cygara, również fajka, fajka wodna i tabaka oraz snus.

- A bierne palenie?

- Też jest szkodliwe, zwiększa ryzyko chorób układu krążenia o 30 proc.

- Stres ma wpływ na zdrowie?

- Oczywiście. I, co gorsza, nie ma prostej recepty na radzenie sobie z nim. Należy pamiętać, że tabletka uspokajająca, alkohol czy papieros, choć chwilowo mogą przynieść ukojenie po ciężkim dniu, w rzeczywistości nie rozwiązują problemów, ale mogą je nasilić. W zmniejszeniu stresu pomaga aktywność fizyczna, pozytywne nastawienie, dzielenie się problemami z bliskimi.

Ważna jest też umiejętność ustalania priorytetów, zdanie sobie sprawy, że nie można wymagać od siebie zbyt wiele i nie wszystko musimy zrobić sami - niektóre obowiązki w pracy i w domu możemy przekazać innym osobom, możemy znaleźć czas na regularne posiłki i chwilę odpoczynku. Oczywiście zarówno jakość, jak i długość snu ma także duże znaczenie dla kondycji naszego serca.

- Wspomniał Pan również o nieprawidłowym żywieniu. Co więc i jak powinniśmy jeść?

- Warunkiem zdrowego odżywiania jest regularne spożywanie posiłków, najlepiej 4-5 mniejszych porcji dziennie. Zmiana zwyczajów żywieniowych chroni przed wieloma chorobami i wydłuża życie. Dla przykładu - dieta śródziemnomorska powoduje, że mieszkańcy południowej Europy żyją dłużej. Należy pamiętać, aby unikać tłuszczów nasyconych, o których była już mowa, jak również tzw. tłuszczów trans, obecnych w żywności typu fast-food, takiej jak hamburgery czy frytki. Zastąpić je należy tłuszczami nienasyconymi, występującymi w oliwie czy rybach.

Ograniczenie soli, unikanie cukrów prostych (cukru, słodyczy) oraz zwiększenie spożycia błonnika, również mają korzystny wpływ na układ krążenia. Należy pamiętać o warzywach, owocach i piciu wody. Chociaż u osób bez przeciwwskazań dopuszcza się umiarkowane ilości alkoholu, np. lampkę wina, spożywanie alkoholu nie jest zalecane.

- Do zdrowej diety musimy dodać aktywność fizyczną. Jakie jej formy są najbardziej zalecane?

- U osób zdrowych zaleca się wysiłek o umiarkowanej intensywności, ale wykonywany systematycznie - co najmniej 3 razy w tygodniu, a najlepiej codziennie - trwający nie mniej niż 30 minut. Przykładem takiej aktywności jest szybki marsz lub marszobieg, jazda rowerem, gimnastyka ogólnorozwojowa, pływanie. Aktualnie dwie trzecie dorosłych osób nie osiąga zalecanego poziomu aktywności fizycznej. Oczywiście każda aktywność, nawet wysiłek o mniejszej intensywności lub krótszym czasie trwania, zawsze są lepsze niż "lenistwo ruchowe".

- Na ryzyko chorób układu krążenia wpływa także nieprawidłowe stężenie cholesterolu. Czyli co?

- Dyslipidemia, czyli nieprawidłowe stężenie cholesterolu, jest problemem powszechnym, według danych z badania NATPOL 2011, podwyższone stężenie cholesterolu LDL występuje u 58,3 proc. mężczyzn i 57,3 proc. kobiet. W uproszczeniu można przyjąć,że cholesterol krąży we krwi w dwóch postaciach - jako tak zwany "dobry" i "zły". "Dobrym" określamy cholesterol HDL, ponieważ zabiera on substancje tłuszczowe ze ściany naczynia, przez co chroni je przed rozwojem miażdżycy.

Natomiast cholesterol LDL jest tym "złym", ponieważ transportuje substancje tłuszczowe do ściany naczynia, prowadząc do powstania blaszki miażdżycowej oraz zwężenia naczynia, a w konsekwencji do rozwoju zawału serca czy udaru mózgu.

- Skąd mamy wiedzieć, czy stężenie cholesterolu w naszym organizmie jest prawidłowe?

- Aby rozpoznać dyslipidemię wystarczy wykonać z krwi pobranej na czczo badanie zwane lipidogramem lub profilem lipidowym. Dopuszczalne normy cholesterolu zależą od ryzyka sercowo-naczyniowego danej osoby. Na przykład zalecany poziom cholesterolu LDL w przypadku osób z rozpoznaną chorobą układu krążenia, taką jak choroba wieńcowa, zawał serca czy udar mózgu, powinien być mniejszy niż 1,8 mmol/l, a u osób z najmniejszym ryzykiem poniżej 3 mmol/l. Podstawą leczenia jest stosowanie odpowiedniej diety, przede wszystkim zmniejszenie w niej ilości kwasów tłuszczowych nasyconych, czyli unikanie takich produktów jak masło, smalec czy wyroby cukiernicze. W niektórych przypadkach konieczne jest dodatkowo stosowanie leków obniżających cholesterol.

- Czym jest nadciśnienie?

- Nadciśnienie tętnicze to stan, w którym długotrwale utrzymują się wysokie wartości ciśnienia tętniczego. Występuje aż u 1/3 dorosłych Polaków, a więc ponad 10 mln osób. U większości występuje samoistne nadciśnienie tętnicze, które wynika zwykle z niezdrowego stylu życia, czyli małej aktywności fizycznej, nadwagi i otyłości, palenia tytoniu czy nieprawidłowej diety.

Zaledwie 5 na 100 osób ma nadciśnienie wtórne, czyli związane z określoną przyczyną, jak np. choroba nerek, tarczycy czy stosowanie leków sterydowych. Nadciśnienie tętnicze nie boli i zwykle nie daje żadnych objawów aż do czasu rozwoju powikłań, takich jak choroby serca, nerek czy ślepota. Rzadko objawia się w postaci bólu głowy, uczucia kołatania serca, uderzeń gorąca czy zawrotów głowy. Dlatego też często pozostaje nierozpoznane - szacuje się, że około 30 proc. osób nie wie, że ma nadciśnienie tętnicze.

- Jak możemy je rozpoznać?

- U osób dorosłych nadciśnienie tętnicze rozpoznaje się, jeśli ciśnienie jest wyższe lub równe 140 mmHg dla ciśnienia skurczowego lub 90 mmHg dla ciśnienia rozkurczowego w trakcie co najmniej 2 wizyt u lekarza. Ciśnienie tętnicze mierzy się za pomocą ciśnieniomierza w pozycji siedzącej, po co najmniej 5-minutowym odpoczynku, na ramieniu znajdującym się na poziomie serca, ręka powinna być oparta np. na stole. Należy pamiętać, że wykonany wysiłek lub stres może powodować krótkotrwały wzrost ciśnienia tętniczego, a pojedynczy wynik nie upoważnia do jego rozpoznania.
Leki obniżające ciśnienie są dobierane indywidualnie dla każdego pacjenta. Podstawą leczenia jest jednak modyfikacja stylu życia, dzięki której u wielu osób można uzyskać obniżenie ciśnienia tętniczego bez konieczności stosowania leków.

- Cukrzyca też jest niebezpieczna dla naszego serca?

- Początkowo, nawet przez kilka lat, cukrzyca może nie dawać żadnych objawów. Jednak nawet wówczas znacznie zwiększa ryzyko zawału serca i udaru mózgu, a także uszkadza nerki, oczy i układ nerwowy.

- Na czym polega ta choroba?

- Polega na zbyt wysokim poziomie cukru we krwi, co nazywamy hiperglikemią. Wyróżniamy jej 2 typy. Typ 1 najczęściej rozwija się w młodym wieku i jest spowodowany uszkodzeniem trzustki produkującej insulinę - hormon niezbędny do transportu cukru do komórek. Tej postaci obecnie nie umiemy zapobiegać. Znacznie częstszy wśród osób dorosłych jest typ 2, który polega na nieprawidłowej odpowiedzi tkanek na insulinę na skutek otyłości i niezdrowego stylu życia. Cukrzycę rozpoznaje się na podstawie oznaczenia glukozy w krwi żylnej na czczo oraz w teście obciążenia glukozą. Prawidłowy poziom cukru na czczo wynosi <100 mg/dl (5,6 mmol/l), wyższe wartości wymagają konsultacji z lekarzem.

- Jakie są jej objawy?
- Zwiększone pragnienie, duża ilość oddawanego moczu, utrata masy, osłabienie, senność i nawracające infekcje.

- Możemy to jakoś wyleczyć?

- Zdrowy styl życia, obejmujący aktywność fizyczną, odpowiednią dietę i prawidłową masę ciała, jest zarówno metodą zapobiegania cukrzycy typu 2, jak i podstawą jej leczenia. Może on doprowadzić do osiągnięcia prawidłowych wartości cukru bez konieczności stosowania leków (tabletek i insuliny).

- Ostatni czynnik - grypa. Co to za choroba?

- Grypa to choroba zakaźna układu oddechowego, wywołana zakażeniem wirusem grypy. Na świecie rocznie na grypę choruje 5-10 proc. dorosłych i 20-30 proc. dzieci. Szczyt epidemii grypy w Polsce przypada corocznie w okresie między styczniem a kwietniem. Charakterystycznymi objawami grypy są kaszel, ból gardła, bóle mięśni i stawów oraz wysoka gorączka.

Wirus grypy przenosi się drogą kropelkową, np. gdy osoba chora mówi, kicha, kaszle. Choć powikłania grypy mogą wystąpić u każdego, to najbardziej zagrożone są osoby powyżej 65. roku życia, dzieci poniżej 2. roku życia, osoby z chorobami układu krążenia i oddechowego, cukrzycą, z niewydolnością nerek i ze zmniejszoną odpornością. Do powikłań grypy należą między innymi zapalenie płuc, mięśnia sercowego, nerek i mózgu, zaostrzenie chorób przewlekłych, takich jak astma, niewydolność nerek czy serca, a nawet zawał serca.

- Co zrobić, żeby się "doleczyć"?

- Osoba chora powinna pozostać w domu, żeby nie narażać siebie na powikłania i nie zarażać innych. Zwykle stosuje się wyłącznie leki zmniejszające objawy, np. gorączkę, katar czy kaszel. Antybiotyki nie działają na wirusy.

- Jak powinniśmy kontrolować stan naszego serca? Jakie badania wykonywać profilaktycznie?

- W profilaktyce chorób układu krążenia najważniejszy jest zdrowy tryb życia. Należy też aktywnie szukać czynników ryzyka i z nimi walczyć- zweryfikować dietę, aktywność fizyczną, zaprzestać palenia tytoniu, przynajmniej raz do roku mierzyć ciśnienie tętnicze, w grupach ryzyka oznaczać lipidogram i poziom cukru. Bardzo ważne jest uświadomienie pacjentowi ryzyka sercowo-naczyniowego i przedstawienie korzyści, jakie może odnieść z modyfikacji czynników ryzyka.

W naszym województwie takie działania są realizowane od 3 lat, w ramach "Programu zdrowotnego w zakresie prewencji i wykrywania chorób układu krążenia w populacji mieszkańców województwa małopolskiego", finansowanego ze środków województwa małopolskiego. Objęci nim zostali w szczególności pacjenci wysokiego ryzyka z uczestniczących w programie jednostek, u których prowadzi się badania przesiewowe, szkolenia edukacyjne i interwencję telefoniczną. Od ubiegłego roku szkolenia na temat prewencji chorób układu krążenia są prowadzone również dla młodzieży w gimnazjach. Dotychczas interwencją prewencyjną objęto ponad 2000 pacjentów i 400 uczniów.

Jakie są objawy zawału serca?
- rozlany ból za mostkiem (ucisk, pieczenie)
- ból lub dyskomfort w żuchwie, szyi, plecach, ręce lub barku
- ból brzucha z nudnościami lub wymiotami
- duszność (brak tchu)
- obfite zimne poty
- uczucie osłabienia, zawroty głowy
- zasłabnięcie, omdlenie

Co robić jeśli wystąpią objawy zawału?

Leczenie zawału serca należy rozpocząć jak najszybciej (liczy się każda minuta)! Jedynym bezpiecznym środkiem transportu do szpitala jest karetka Pogotowia Ratunkowego.

Aby wezwać karetkę należy zadzwonić pod numer alarmowy:
112 lub 999

Oczekując na karetkę należy poprosić chorego, aby położył się lub usiadł. Nie można zostawić go samego!
www.profilaktykawmalopolsce.pl